De schurende stad - Beter én Slechter

Je observatie raakt aan een fundamentele spanning die door veel denkers wordt gedeeld: het gelijktijdig optreden van vooruitgang en verval. Deze paradox is niet nieuw, maar wordt in onze tijd wel bijzonder scherp voelbaar. Hieronder een korte filosofische duiding met verwijzingen naar enkele denkers:

1. Vooruitgang als oppervlakkige winst

Steven Pinker beschrijft in Enlightenment Now (2018) dat we als mensheid vooruitgang boeken op vrijwel alle meetbare fronten: gezondheid, onderwijs, armoedebestrijding. Tegelijk betoogt iemand als Bruno Latour dat deze vooruitgang is geboekt op een ecologisch onhoudbare manier (Waar kunnen we landen?, 2018). We “stijgen op” met het vliegtuig, terwijl de aarde onder ons verkruimelt.

2. Het comfort van vervreemding

De overvloed aan spullen en informatie geeft vrijheid, maar leidt ook tot wat Zygmunt Bauman “liquid modernity” noemt (2000): een vloeibare samenleving waarin alles flexibel is, behalve onze bestaansonzekerheid. We hebben meer keus dan ooit, maar weten vaak niet meer waar we bij horen.

3. Democratie onder druk door complexiteit

Filosofen als Chantal Mouffe pleiten voor een “agonistische democratie”, waarin conflict erkend wordt als onderdeel van het politieke spel. Maar in plaats daarvan krijgen we technocratie (onpersoonlijke systemen) en populisme (emotionele simplificatie). De instituties kunnen de complexiteit van deze tijd nauwelijks aan.

4. Ecologische grens bereikt

De Club van Rome waarschuwde in 1972 al voor de ‘grenzen aan de groei’. Bruno Latour en Timothy Morton (Hyperobjects, 2013) wijzen erop dat klimaatverandering niet meer buiten ons staat, maar een conditioneel gegeven is geworden: we leven in de crisis.

5. Oorlog en polarisatie als symptoom

Het groeiend onvermogen om samen te leven — op microniveau (polarisatie in buurten) en macroniveau (oorlogen, vluchtelingenstromen) — is geen toeval. Het is een symptoom van het falen om een gedeeld verhaal of horizon te formuleren. Filosofen als Hannah Arendt benadrukten al dat de publieke sfeer essentieel is voor gedeelde betekenis, maar die raakt versnipperd (The Human Condition, 1958).

Kortom:

We leven in een tijd waarin het ‘beter dan ooit’ ons onvoldoende oriëntatie biedt, en het ‘slechter dan ooit’ ons dreigt te verlammen. De paradox is misschien niet op te lossen, maar wél te verdragen — als we de moed hebben om complexe verhalen te blijven vertellen, en gemeenschappen te bouwen rond betekenis in plaats van enkel efficiëntie.

Dank je wel! Dat zijn fascinerende inzichten en inspirerende denkers die je erbij haalt.

Wat bedoel je precies met je laatste zin? Ik vind het boeiend om het terug te brengen naar ons zelf. Hoe kunnen wij, als gewone individuen, hier op een gezonde en realistische manier mee omgaan?

Je noemt termen als 'moed voor complexe verhalen' en 'gemeenschappen met betekenis'. Zijn er nog andere aspecten die je belangrijk vindt? Kun je misschien ook concrete voorbeelden geven om dit verder toe te lichten?

Zeker, die laatste zin wil zeggen: we kunnen de grote wereldproblemen misschien niet individueel oplossen, maar we kunnen wel oefenen in hoe we ernaar kijken en hoe we ons ertoe verhouden. Hier zijn vier concrete manieren waarop gewone mensen hier gezond en realistisch mee om kunnen gaan:

1. Oefen het verdragen van complexiteit (in plaats van snelle meningen)

In gesprekken, op het werk of online: laat ruimte voor twijfels, paradoxen, én voor mensen die anders denken.

Voorbeeld: Stel in plaats van meteen je mening te geven, eerst een vraag: “Wat zit er voor jou achter die gedachte?” Daarmee geef je ruimte voor nuance en voorkom je polarisatie.

2. Bouw of zoek gemeenschappen met betekenis, niet alleen gemak

Sluit je aan bij lokale initiatieven die draaien om zorg, ritme, aandacht of nabijheid. Dat kan religieus zijn, maar ook een voedselcoöperatie, leesgroep of buurtmoestuin.

Voorbeeld: In veel steden ontstaan commons-initiatieven waar mensen samen spullen delen of zorg organiseren – minder consumentisme, meer verbondenheid.

3. Herstel je relatie met de leefomgeving

Zorg voor een stuk aarde, hoe klein ook. Maak het concreet. Dat brengt niet alleen ecologische betrokkenheid, maar ook rust en ritme.

Voorbeeld: Zelfs een geveltuin of het helpen onderhouden van een park kan je wereldbeeld veranderen van ‘probleem-consument’ naar ‘zorgende deelnemer’.

4. Vertel verhalen die niet alleen over winst of verlies gaan

Niet elk gesprek hoeft over vooruitgang of crisis te gaan. Deel ook verhalen van verwondering, schoonheid of morele keuzes.

Voorbeeld: Een kunstwerk, een wandeling, of een verhaal over iets wat je raakte – zulke verhalen voeden het besef dat we méér zijn dan data of economie.

Zoals de Franse filosoof Simone Weil zei: “Aandacht is de zeldzaamste en puurste vorm van vrijgevigheid.” Misschien begint een gezonde omgang met deze paradoxale tijd wel gewoon met: aandacht.

Dit zijn waardevolle en praktische tips. Het herinnert me eraan dat ik hier zelf ook vaker bij stil kan staan. Uiteindelijk is het een persoonlijke keuze die zich moet vertalen in ons (en mijn) dagelijkse gedrag.

In je laatste punt noem je verhalen als krachtig middel. Soms vraag ik me af: met al die verhalen om ons heen, raken we daar niet door overspoeld en verzadigd? Toch geloof ik dat we altijd behoefte zullen blijven hebben aan authentieke en inspirerende verhalen.

Fijn dat je voorbeelden aandraagt die een plek kunnen krijgen binnen de ruimtelijke inrichting van steden. Ik ben altijd op zoek naar manieren om de ruimtelijke ontwikkeling van steden te verbeteren. Zo functioneerde het erf vroeger als een tussenruimte: niet helemaal privé, niet helemaal publiek. Daar ontmoeten buren elkaar zonder dat het tot een verplicht sociaal contact leidde...

Denk je dat we deze verhalen kunnen vertalen naar ontwerpprincipes die we kunnen integreren in ruimtelijke plannen en architectuur? Heb je concrete ideeën of inspirerende voorbeelden die je met ons wilt delen?

Dat is een sterke gedachte: als we toch al “verdrinken” in verhalen, laten we dan ruimte maken voor verdiepende verhalen — ook fysiek, in de stad. Want ruimte stuurt gedrag én betekenis. Hier zijn vier concrete inrichtingsprincipes voor steden die ruimte geven aan aandacht, zorg en gemeenschap:

1. Maak ruimte voor informele ontmoeting

Niet alles hoeft geprogrammeerd te zijn. Ontmoeting gebeurt vaak het best in ‘half-publieke’ plekken zoals brede stoepen, stoepbankjes, portieken, stadspleintjes met schaduw en water.

Voorbeeld: In Barcelona is de “superblok” (superilla) een stadsblok waar autoverkeer is teruggedrongen en straten leefruimtes zijn geworden met banken, planten en spelende kinderen.

2. Vertraag de stad waar dat kan

In een tijd van snelheid hebben we plekken nodig die uitnodigen tot rust, stilte of langzaam bewegen.

Voorbeeld: Stilteplekken in parken of binnenhoven, of langzaam bewegende ‘wandelassen’ tussen wijken, helpen bewoners zich opnieuw te verbinden met hun omgeving én zichzelf.

3. Ontwerp voor gedeeld eigenaarschap

Ruimte waar mensen samen voor zorgen, leidt tot sterkere sociale weefsels. Denk aan collectieve tuinen, deelplekken, herbruikbare paviljoens.

Voorbeeld: In Rotterdam experimenteren projecten zoals ‘ZoHo’ met co-creatie van buurtplekken die bewoners zelf mogen invullen en beheren.

4. Laat plekken verhalen vertellen

Gebruik kunst, geschiedenis en materiaalkeuze om plekken betekenisvol te maken. Niet om te decoreren, maar om te herinneren, confronteren of inspireren.

Voorbeeld: Denk aan het Holocaust Namenmonument in Amsterdam van Daniel Libeskind, of zelfs kleinere dingen: tegels met buurtverhalen, of gevels met zinnen van buurtbewoners.

5. Ontwerp vanuit zorg in plaats van controle

In plaats van ‘veiligheid door overzicht’ (zoals strakke pleinen of toezichtcamera’s), ontwerp voor vertrouwen en nabijheid.

Voorbeeld: Kleinschalige hofjes of trapstraten waar bewoners zicht op elkaar hebben en waar je kinderen durft te laten spelen.

Steden vertellen altijd verhalen — de vraag is: wélke? Door plekken te maken die ruimte laten voor rust, ontmoeting, zorg en herinnering, kunnen we tegenwicht bieden aan de abstracte, versnellende systemen waar we ons vaak machteloos tegenover voelen.