Trend 1 — Verdichting als noodzaak: de stad groeit naar binnen

De afgelopen tien jaar hebben Nederlandse steden te maken gehad met een structureel tekort aan woningen. Dit tekort is ontstaan door een combinatie van factoren, zoals de snelle bevolkingsgroei, de lage rente en de stijgende bouwkosten (PBL Balans Leefomgeving 2025). Tegelijkertijd boden binnenstedelijke locaties nieuwe kansen, bijvoorbeeld door het vertrek van grote bedrijven en de herontwikkeling van gebieden rondom stations en havens.

Daardoor verschoof verdichting van een stedenbouwkundige keuze naar een noodzaak. Stedelijke gebieden zoals Haven-Stad (Amsterdam), Merwedekanaalzone (Utrecht), Spoorzones (zoals Zwolle, Tilburg en vele andere steden), de Binckhorst (Den Haag) en Strijp-S (Eindhoven) laten zien hoe binnenstedelijke gebieden worden herontdekt als ruimte voor wonen, werken en voorzieningen. Maar ze tonen ook de spanning: hoe dichter we bouwen, hoe meer tijd, participatie en afstemming nodig is.

Stadsfilosofisch gezien is dit de spanning tussen massa en maat. Verdichting brengt nabijheid, levendigheid en duurzaamheid met zich mee, maar kan tegelijkertijd het delicate evenwicht en karakter van (gewenste) leefbare wijken onder druk zetten. Jane Jacobs schreef: “Steden kunnen iets bieden voor iedereen, maar alleen omdat – en alleen wanneer – ze door iedereen worden gemaakt.” Toch komt die inclusiviteit onder druk te staan bij de verdichting van stedelijke gebieden. Wie bepaalt wat “goed stedelijk wonen” betekent in een tijd waarin ruimte zo schaars is?

Trend 2 — Mobiliteit verandert de schaal van de stad

Waar mobiliteit vroeger over infrastructuur ging, gaat het nu over schaal en leefwereld. De e-bike verdubbelde in een paar jaar de realistische woon-werkafstand; de fatbike verving voor jongeren de brommer; en snelfietsroutes verbinden steden als Eindhoven-Helmond, Zwolle-Hattem-Heerde en Arnhem-Nijmegen tot één functionele regio.

Tegelijk is de auto niet verdwenen, maar wél verschoven in betekenis: meer 30 km/u-zones, minder parkeerplekken in binnensteden en de introductie van deelmobiliteit. Daarnaast speelt de opkomst van elektrisch rijden een cruciale rol in deze verschuiving. Elektrische voertuigen worden steeds toegankelijker en dragen bij aan minder uitstoot en schonere lucht in stedelijke gebieden. Deze trend stimuleert niet alleen duurzame innovaties, maar verandert ook hoe we naar mobiliteit als geheel kijken.

De paradox is dat meer mobiliteitsopties niet automatisch tot minder verkeer leiden, zelfs als dat vaak wordt gedacht (bron: KiM Mobiliteitsbeeld 2023 en 2024). Ze leiden in werkelijkheid tot ander verkeer: flexibeler, individueler en tegelijkertijd minder voorspelbaar, wat zijn eigen uitdagingen met zich meebrengt.

De stad wordt hierdoor steeds minder strikt begrensd door haar fysieke contouren en steeds meer bepaald door haar diverse netwerken en verbindingen. Zo functioneren steden als Nederstad: een complex en gelaagd urban netwerk waarin elke modaliteit een directe invloed uitoefent op ruimtegebruik, woningkeuze en de ervaren sociale afstand tussen mensen.

Trend 3 — Klimaatadaptatie en de opkomst van de sponsstad

Tussen 2018 en 2023 werd klimaatverandering tastbaar: hittegolven, wateroverlast, droogte en verzakkingen. Hierdoor ontstond de beweging naar de sponsstad: steden die water vasthouden, hitte temperen en bodem herstellen. Rotterdam Waterplein, Amsterdam Rainproof, de Zwolse Adaptatiestrategie, Groene Daken-programma’s in Utrecht en de vergroening van schoolpleinen zijn allemaal voorbeelden die laten zien hoe groen een vorm van infrastructuur werd.

Deze trend is stedenbouwkundig gezien volkomen logisch, maar vanuit een filosofisch oogpunt enorm uitdagend. We staan voor de taak om ruimte terug te geven aan de natuur: aan water, lucht en bodem. Dit vraagt om moedige keuzes, juist in een tijd waarin de beschikbare ruimte schaarser is dan ooit tevoren.

Dit roept een cruciale en complexe vraag op: kunnen steden die dichter bewoond en bebouwd worden, tegelijkertijd ook veerkrachtiger, zachter en leefbaarder worden? Of staan stedelijke dichtheid en ecologische flexibiliteit uiteindelijk onvermijdelijk op gespannen voet met elkaar, waardoor de balans moeilijk te vinden is?

Het is in ieder geval buitengewoon fascinerend om te zien hoe de natuur zich voortdurend weet aan te passen aan veranderende omstandigheden. En hoe Nederland stap voor stap steeds meer wordt gezien en behandeld als één geïntegreerd systeem van natuur en water, waarin alle schakels met elkaar verbonden zijn.

Hoewel ‘Nederstad’ nog niet als een formeel beleidsconcept kan worden beschouwd, is het in de afgelopen 10 jaar in de praktijk steeds zichtbaarder en concreter geworden. Dit komt niet alleen door de klimaatveranderingen die ons raken, maar zeker ook door de maatregelen die we als samenleving treffen om hierop in te spelen en ons aan te passen. 

Trend 4 — Corona (2020–2021) als ruimtelijke schok en reset

Corona was geen tijdelijk ruimtelijk verschijnsel, maar een fundamentele ruimtelijke verandering. Binnensteden verloren bezoekers en ondergingen een verschuiving in functies: minder detailhandel, meer horeca, persoonlijke diensten (zoals tattoo, nagelstyling en kappers), zorg en sport. Locatus registreerde een structurele afname van mode- en elektronicawinkels, terwijl food en dienstverlenende sectoren juist groeiden.

Daarnaast bracht het verplichte thuiswerken in 2020 en 2021 grote veranderingen teweeg in zowel woningen als kantoren. De woning werd multifunctioneel: werkplek, klaslokaal, sportstudio, ontmoetingsruimte. Dit maakte “ruimte thuis” een nieuwe ongelijkheidsfactor. Kantoren veranderden van traditionele werkplekken naar vooral ontmoetingslocaties. Het openbaar vervoer zag een daling in forenzenaantallen, met slechts een geleidelijk herstel. Corona veranderde niet de stad zelf, maar de manier waarop we deze gebruiken.

Deze gevolgen zijn nog steeds duidelijk zichtbaar en lijken voor een deel blijvend te zijn. In ieder geval tot aan nu, in het jaar 2025. Ik ben ontzettend benieuwd in hoeverre dit structureel impact heeft gehad en zal blijven hebben op hoe onze Nederlandse steden eruitzien en functioneren.

Trend 5 — Digitalisering en de sensorgestuurde stad

De digitale laag is in tien jaar tijd van extra optie naar basisvoorwaarde geworden. Wat ooit begon als een handige toevoeging, is inmiddels uitgegroeid tot een onmisbaar fundament voor het functioneren van moderne steden. Steden opereren tegenwoordig via data: van verkeersmanagement en laadpunten tot OV-betalingen, digitale toegang, deelmobiliteit, energiemanagement en afvalmonitoring. Deze digitale laag is de stille motor achter vrijwel elke stedelijke ontwikkeling en faciliteert een breed scala aan processen die ons dagelijks leven beïnvloeden.

De opkomst en doorbraak van het Internet of Things (IoT), (generatieve) AI en digitale tweelingen (zoals Amsterdam, Rotterdam en waarschijnlijk vele andere steden) maakt dat steden real-time worden gepland en beheerd. Dankzij deze technologieën kunnen steden direct inspelen op veranderingen, wat de efficiëntie verhoogt en betere besluitvorming mogelijk maakt. Deze innovaties zorgen niet alleen voor vooruitgang, maar transformeren ook de manier waarop steden functioneren op een fundamenteel niveau.

Maar filosofisch maakt digitalisering steden óók kwetsbaar: zonder internet geen OV, geen betaling, geen toegang, geen mobiliteit... Deze afhankelijkheid van digitale systemen brengt een nieuwe kwetsbaarheid met zich mee die niet te negeren is. We zijn afhankelijk geworden van een onzichtbare infrastructuur die we niet bewust waarnemen, maar die achter de schermen alles stuurt en controleert.

Dat is zowel efficiënt als existentieel: is de stad daadwerkelijk slimmer geworden, of alleen afhankelijker van complexe technologieën? Dit roept prangende vragen op, zoals: wie beheert wat, en wie heeft controle over deze systemen? En wat te denken van de groeiende energievraag van onze steden, en hoe we daar een duurzame ruimte voor creëren?

Kortom: een boeiende en urgente ontwikkeling waar het laatste woord nog lang niet over is gezegd, en waar nog veel vragen open staan die om antwoorden (en beleid) schreeuwen.